Su ayakizi; malların ve hizmetlerin üretiminde tüketilen doğrudan ve dolaylı su miktarlarını bütüncül bir şekilde ele alan “gerçek” su tüketiminin bir göstergesidir. Bir kişinin, ürünün, sektörün, havzanın veya ülkenin birim zamanda üretim süreçlerinde harcadığı ve/veya kirlettiği toplam temiz su miktarını ifade etmektedir. Başka bir deyişle su ayakizi; su tüketimimizi, -yani sebep olduğumuz su kullanımını ve kirliliğini- ölçen en kapsayıcı göstergedir. Bu açıdan bakıldığında su ayakizinin yalnızca musluktan akan su, kaynaktan tarlaya alınan su ya da görünen su kullanımı olmadığını, aksine suyla ilgili doğrudan ve dolaylı; iç ve dış bütün tüketimlerin su ayakizine sebep olduğu net bir şekilde görülmektedir. Su ayakizi, yalnızca direkt su tüketimimizi değil; satın aldığımız ürünlerin içeriğindeki su tüketimini, ithal ürünlerle birlikte başka coğrafyalarda sebep olduğumuz su ayakizini, gereksiz kullanımlarla birlikte küresel ölçekte başka insanların “adil su hakkı” üzerinde sebep olduğumuz ayakizi gibi “görünmeyen su tüketimlerimizi” de ortaya koymaktadır.
Su ayakizi yalnızca su hacmini değil, aynı zamanda kullanılan suyun türünü (yeşil, mavi, gri), ne zaman ve nerede kullanıldığını da göstermekte olan çok yönlü bir göstergedir.
Su ayakizi, hem doğrudan su kullanımını hem de üretim sürecindeki dolaylı su kullanımını değerlendiren bir kriterdir.
Doğrudan su ayakizi; bir tüketicinin veya üreticinin su tüketimini ve su kullanımına bağlı kirlilik değerini ifade eder.
Dolaylı su ayakizi; bir tüketicinin veya üreticinin dolaylı su ayakizi, tüketilen veya üretilen ürünlerin üretimi için gerekli su tüketimine ve kirliliğe tekabül eder. Tüketiciler tarafından tüketilen bütün ürünlerin veya üretici tarafından kullanılan bütün (su harici) girdilerin su ayakizlerinin toplamına eşittir.
Örneğin et tüketiminde, tüketicinin doğrudan su ayakizi, eti hazırlarken ve pişirirken tüketilen ve kirlenen su hacmini ifade eder. Et tüketicisinin dolaylı su ayak izi, eti satan perakendecinin, eti satışa hazırlayan gıda işleyicisinin, hayvanların yetiştirildiği çiftliğin ve hayvanlar için yem üreten tarım çiftliğinin doğrudan su ayak izine bağlıdır [1].
Su Ayakizinin Bileşenleri
Su ayakizinin, su kullanımını ve kalitesini temsil eden mavi, yeşil ve gri su ayakizi olmak üzere üç bileşeni bulunmaktadır.
Mavi Su Ayakizi
Mavi su ayakizi, bir malı üretmek için ihtiyaç duyulan toplam yüzey ve yeraltı tatlı su hacmidir. İçme-kullanma suyu, sulama suyu ve sanayi su tüketimleri mavi su ayak izi olarak değerlendirilebilir.
Mavi su ayakizi sulu tarım, sanayi ve evsel su kullanımları için, yüzey veya yeraltı suyu kaynaklarından su iletim şebekesine alınan brüt su olarak tariflenebilir. Örneğin; sulu tarım için buharlaşma kaybı, bitkisel ürün tarafından kullanılan su ve drene edilen suların toplamı olarak ifade edilebilir. Sanayi ve içme-kullanma suyu sektörlerinde Mavi su ayak izi ise, bir havzada mevcut yüzey ve yeraltı suyu kütlelerinden bu sektörlere verilen su olarak tanımlanabilir.
Sulu Tarım Mavi Su Ayakizi (hacim/zaman) = Buharlaşan Mavi Su + Ürüne Dahil Olan Mavi Su + Drenaj Miktarı
Yeşil Su Ayakizi
Yeşil su ayakizi, bir malı üretmek için ihtiyaç duyulan toplam yağmur suyu hacmidir. Özellikle tarım, bahçe ve orman ürünleri için geçerlidir.
Yeşil su ayakizi, toprakta depolanan, bitkiler tarafından terleme ve buharlaşma yoluyla tüketilen yağış kaynaklı sudur.
- Yeşil su ayakizi, akışa geçmeyen ve yeraltı suyuna karışmayan ancak toprakta depolanan veya geçici olarak toprağın veya bitkinin üzerinde kalan karasal yağış anlamına gelir.
- Tarlalarda ve orman alanlarında gerçekleşen yağmur suyu evapotranspirasyonu ile hasat edilen bitkiye dahil olan yağmur suyu toplamını ifade eder.
Yeşil Su Ayakizi (hacim/zaman) = Buharlaşan Yeşil Su + Ürüne Dahil Olan Yeşil Su
Gri Su Ayakizi
Gri su ayakizi, kirleticilerin özümsenerek su kalitesi standartlarının sağlanması için gereken tatlı su miktarıdır. Gri su ayakizi, noktasal ve/veya yayılı kirlilik kaynakları için hesaplanabilir.
- Gri su ayakizi kirliliği ifade eder; kirlilik yükünü alıcı su kütlesindeki doğal arka plan konsantrasyonlarına indirmek için gereken tatlı su hacmi olarak tanımlanır.
- Gri su ayakizi, kirlilik yükünün kirlilik sonucunda ortamdaki mevcut su kalitesi durumu ile doğal arka plan konsantrasyonu arasındaki farka bölünmesi ile hesaplanır.
- Gri su ayakizi hesabı için en önemli husus, su kalitesi standardının ve doğal arka plan konsantrasyonun belirlenmesidir.
Gri Su Ayakizi (hacim/zaman) = Kirletici Yükü / (Alıcı Su Kütlesindeki Ölçülen Maksimum Konsantrasyon – Alıcı Su Kütlesindeki Doğal Konsantrasyon)
TÜRKİYE’NİN SU AYAKİZİ
Tarımsal Su Ayakizi
Türkiye’nin toplam su ayakizi 140 milyar m3/yıl’dır. Türkiye’nin toplam su ayak izinin %89’unu tarım sektörü, %7’sini evsel su kullanımı ve %4’ünü endüstriyel üretim oluşturmaktadır. Tarım sektörünün önemli bir parçası olan bitkisel üretimde kullanılan suyun %66’sından fazlasını yeşil su oluşturur. Bu sektörde yer alan otlatmanın su ayakizi ise büyük ölçüde yeşil sudan oluşur. Bu oranlar tarım sektörü için yağışın ne kadar önemli olduğunu ve bu sektörün kuraklık koşullarından kaçınılamaz ölçüde etkileneceğini göstermektedir. Bitkisel üretimde kullanılan suyun yaklaşık %20’sini ise mavi su oluşturur. Bu da sulama yöntemlerine ve üretimde su kaynaklarının verimli kullanımına dikkat çekmektedir [3].
Evsel ve Endüstriyel Su Ayakizi
Tarımın su ayak izi değerlendirilirken mavi ve yeşil su ayak izine odaklanılırken evsel ve endüstriyel su ayak izinde ise gri su ayak izi ön plana çıkar. Türkiye’de, evsel su ayak izinde gri su ayak izi %87; endüstriyel su ayak izinde gri su ayak izi %92 gibi bir orana sahiptir. Türkiye’de endüstriyel ve evsel su ayak izinde gri su ayak izinin baskın olması, ülkedeki ekonomik büyüme ve nüfus artışı tahminleriyle birleşince, gelecekte su kalitesi açısından gri su ayak izinin risk oluşturacağını söylemek mümkün [3].
“Su ayak izine gösterilen ilginin temelinde, tüketimlerimizin tatlı su kaynakları üzerinde oluşturduğu etkilerin fark edilmesi vardır. Su ayakizi, üretim ve tedarik zincirlerinin bir bütün olarak ele alınması ve su kıtlığı ve kirliliği gibi sorunların daha iyi anlaşılabilmesi için son derece etkili bir araçtır.” (Arjen Y. Hoekstra)
2013-2019 yılları arasındaki ortalama tarımsal üretim verileri kullanılarak, bu ürünlerin toplam mavi su ayakizi miktarları ve ortalama tarımsal gelirleri değerlendirildiğinde, 30 tarım ürünün toplam üretim, mavi su ayakizi ve tarımsal gelir açısından diğer ürünlerden ön planda olduğu belirlenmiştir [2]. Bu ürünler arasında 12 tanesi (buğday, mısır, domates, yonca, üzüm, patates, pamuk, biberler, şeker pancarı, ayçiçeği, elma, fiğ/burçak) yıllık üretim, mavi su ayak izi ve tarımsal gelir açısından ülkemizin en önemli tarımsal ürünleri olarak ön plana çıkarken, özellikle mısır, buğday ve yonca üç kategoride de en üst sırada yer almıştır.
KAYNAKLAR
[1] Hoekstra, A.Y., Chapagain, A.K., Aldaya, M.M., Mekonnen, M.M. (2011). The Water Footprint Assessment Manual Setting the Global Standard, Washington/London
[2] Pilevneli, T., Capar, G., Cerda C. S.,. (2023). Investigation of climate change impacts on agricultural production in Turkey using volumetric water footprint approach, Sustainable Production and Consumption. Vol 35 (2023), 605-623. DOI: https://doi.org/10.1016/j.spc.2022.12.013.
[3] Türkiye’nin Su Ayak İzi Raporu. (2014) Su, Üretim ve Uluslararası Ticaret İlişkisi, WWF-Türkiye.